Tromp l'oeil

Een leuke reclame, maar hierachter zit een kunststroming verschuilt: trompe l'oeil. Iedereen heeft er wel iets van gezien, maar niet beseft dat dit daadwerkelijk een kunststroming is.

Wat is trompe l'oeil?

Letterlijk betekent trompe l’oeil ‘bedrieg het oog, oftewel: gezichtbedrog. Het is een zeer kunststroming waarbij elk detail erg belangrijk is, met de intentie om een illusie over te brengen op degene die het aanzien. Over het algemeen wordt de stijl toegepast in stillevens, maar wekt vaak ook een illusie op bij muurschilderingen. Door het oog in de maling te en te suggereren dat er pilaren, gangen of ramen aanwezig zijn. Deze illusies worden gemaakt door een techniek waar vormen, maar vooral ook schaduwen bepalend zijn voor het kunstwerk.

Een van de specifiek onderdeel van trompe l'oeil is de vertakking annamorfose, bij deze vorm is de optische illusie alleen zichtbaar vanuit een bepaald standpunt. Hier wordt later nog op terug gekomen.

De geschiedenis

De kunststroming trompe l'oeil stamt al uit de tijd van de romeinen. Hier zijn muurschilderijen bekend uit de romeinse tijd waarbij de schildering deed voordoen alsof er een raam zat in plaats van het schilderij Ook zijn er kunstwerken bekent van getekende doorgangen, stoelen en dieren. In Pompii zijn nog steeds werken te zien op dit gebied. Hier een afbeelding van ‘het stilleven’ dat geschilderd is op een muur in circa het jaar 70 voor christus op een muur in Pompeii.

 

Deze stijl werd verder geperfectioneerd in de renaissance door onder meer de Italiaanse schilders Andrea Mantegna (1431–1506) en Melozzo da Forlì (1438–1494). Deze schilders begonnen diepgang in hun schilderijen te maken, waardoor de kijker meer een beeld kreeg dat het daadwerkelijk een tastbaar iets was wat hij of zij voor zich had.

Twee kunstenaars die dit begin 16e eeuw nog verder ontwikkelde waren Camera degli Sposi en Antonio da Correggio's. Deze kunstenaars creëerde het bedrog onder meer in koepels van kathedralen. Carera in de koepel van de  kathedraal in Muntua en Antonio deed hetzelfde in Parma. Deze kunstenaars hadden de techniek om door middel van beneden naar boven te schilderen een diepere laag te krijgen. Dit noemde ´zedi sotto in sù´ wat letterlijk van boven naar beneden is in het Italiaans. Deze beschilderingen werden dan ook altijd gemaakt om te bekijken vanaf onder, zoals bijvoorbeeld in de koepels van de kathedralen.

Zoals hiernaast is een kunstwerk te zien gemaakt door de eerder genoemde Carara degli Sposi, geschilderd in de koepel van de grote kathedraal van Muntua, dat ligt in Lombardije, Italië.

Jacopo de' Barbari (1460/1470 – 1516) was de
volgende Italiaan, die overigens rond 1500 naar München verhuisde,  die wat toevoegde in de snel ontwikkelende stroming. Hij ging elementen toevoegen waarbij het nog directer in zijn omgeving werd geplaats. Zo schilderde hij in 1504 de onderstaande afbeelding op hout. Door het toevoegen van de stalen pin en het opgehangen briefje werd het naar een hoger niveau getild. Het was niet alleen realistisch getekend, maar door deze toevoegingen wekt het ook de illusie dat het object daadwerkelijk in de ruimte is. Het geschilderde werk op hout, van 42 x 52 cm, leek door de juiste afmetingen en details zich daadwerkelijk in de ruimte te bevinden.

Hedendaags heeft trompe l’oeil weer een nieuwe aftakking in de Street art. Over de hele wereld zijn artiesten bezig d.m.v. oude technieken met nieuwe materialen toe te passen op hedendaagse locaties. Kurt Werner was een kunstenaar die in de jaren '80 van de vorige eeuw verspreid in Rome kunstwerken maakte midden op straat. Hij bedriegt het oog door het kunstwerk te maken vanuit een ander oogpunt. Hij maakte van een plat vlak op straat een 3D-afbeelding, als je maar op de goede plek stond om te kijken, beter bekent als de vertakking anarmorfose. Dit was een doorbraak, niet alleen omdat het een nieuwe manier van kunst maken was. Zeker omdat mensen in aanraking kwamen met zijn werk, die normaal gesproken nooit een museum bezoeken. Door deze vorm toe te passen op openbare plekken werd in één klap meer publiciteit aangetrokken en dus ook een groter publiek.

Anarmorfose

Zoals eerder genoegd is anarmorfose een vertakking van het geheel trompe l'oeil. Het verschil is dat de optische illusie van een anarmorfose alleen te zien in vanuit een bepaalde hoek of door een aantal optische voorwaarden. Optica is een vorm van natuurkunde die gaat over het verklaren en omschrijven van licht, waarbij het weer opgesplitst wordt in drie verschillende afdelingen:

• Geometrische optica, dit zijn stralen.
• Klassieke fysische optica, hiermee worden continu bewegende golven bedoeld.
• Kwantum optica, het specifieke gedeelte over lichtdeeltjes. 

De eerste vorm is het belangrijkst voor de het fenomeen anarmorfose. De gedragingen van het licht zijn onderzocht en deze worden kunstmatig nagemaakt in de schilderijen om het beeld realistischer te laten lijken. Hierbij moet gedacht worden aan: breking, reflectie en intensiteitsverhoudingen van het licht.

In de renaissance ontstond de vorm van schilderen doordat er een poging werd gedaan om realistischere beelden te maken. Hierbij werd er veel geëxperimenteerd met het gebruiken van een verschillend perspectief. In het begin werd het nog gedaan om diepgang in het schilderij te brengen, maar na verloop van tijd wilde kunstenaars laten zien wat ze allemaal konden creëren op het doek. Daar ontstond anarmorfose.

In het begin werd de aftakking nog gebruikt voor kleine elementen in schilderijen. Zo werd het vaak gebruikt in 'memento mori', wat letterlijk 'gedenk het sterven' vertaald is uit het Latijn.

Tegenwoordig wordt het toegepast op veel meer fronten. Zo heeft er een afsplitsing in Street art plaats gevonden, waarbij kunstenaars zich specialiseren in het toepassen van deze stroming op straat, in steden en andere 'normale' dagelijkse locaties. Zo is eerder Kurt Werner genoemd, maar met hem vele andere. Zo is er van 19 tot en met 25 juli 2013 gewerkt aan optisch bedrog op het Vrijthof in Maastricht. De twee kunstenaars Manny Dassen en Izy Freens schilderde op het plein een driedimensionaal geheel alleen goed zichtbaar was vanuit de toren van de Sint Jans kerk, op 45 meter hoogte. Bekijk hier het proces van het maken van het kunstwerk 'Duiken naar Ber'.

Naast deze vorm zijn er nog andere afsplitsingen ontstaan vanuit anarmorfose., Zoals anarmorfosekaarten. Dit zijn kaarten die niet een daadwerkelijke afspiegeling geven van het oppervlakte, maar vormen de plaatsen, landen of werelddelen naar de vorm van een ander meetbaar aspect. Zo zijn bij de onderstaande kaart de landen afgebeeld op de grote die past bij het aantal inwoners en niet bij het oppervlakte.